Yadi chapter-8
A dreadful dark night.
page-61
My days at Warud's agricultural school and hostel were almost over. The exam was approaching nearby. My study was in full swing. My brother-in-law Govind used to work as a saldar-servant at a Komti's house in Aaregaon zone. He lived with his family on the farm. I came to know in Pusad that Sita has come to Govind's house. I came to the hostel. Seeing the happiness on my face, my roommate, Waman wani asked me, "What Punjabrao? what is special? I replied, "I am in a very happy mood today, it is a special issue and I am going to meet Sita today." When I told him everything, Wani insisted on coming to Govind's house with me. So both of us passed through the canal of Aaregaon zone. Govind was living in a shed in the farm across the big drain in front. We both reached the shed. Sister-in-law And Sita was present there but Govind had gone to Pusad. We drank water as soon as we reached, then Sita brought us tea. When both of us were returning from there, sister-in-law and Sita asked us to come back in the evening. Wani had gone a bit further. As soon as I left after a while, Sita asked me in a subdued tone, "you must come in the evening, what?. Because we both used to talk occasionally and secretly to each other. I mean just talk! We both came back to the hostel. But I was a bit restless. At around 8.30 pm, I took Pawar's bicycle and went to Govind alone. It was a dreadful dark night and darkness spread all around.
*****
page-62
I was proceeding on a bicycle through the short road passing by the canal. The canal was flowing with water. As soon as I went ahed, the way toward the destination was missed and the cycle was not even properly running. I put my bicycle under a tree and continued on foot from there. A short distance away, I could see the dim light of the lamp. As I was walking hurriedly, I did not even know how I was in the water of the drain. Soon I was half submerged in the deep water of that drain. I was very scared. I was remembering the Ram..! Ram...! in my heart. Instantly, I shouted out loudly, "Govind Bhau...Govind Bhau"...! At first only Sita heard my call. Because she didn't sleep. She knew that her life partner was about to come. But She had no any remedy except thinking hence she couldn't tell. I called again, "Govind Bhau... Govind Bhau..." But now Sita was impatient.
Sita woke up her sister-in-law as hearing my call. I was calling again and again, Govind Bhau! Govind bhau! Come here, here I am ! Hearing my call, Govind Bhau came to me with a lantern. The water from the drain had reached my waist. I was completely scared of water. I was worried as to how I was destined to have such a dreadful dark night. Govind Bhau pulled me out of the water and took me home. Gave me to eat without saying or scolding. I narrated all the facts to the sister-in-law. Hearing this, Sita was also very sad, her eyes were watering. Fortunately, I survived. After a while, I fell asleep. In the morning Govind Bbau told me about that dangerous place in the drain. Truly what an awesome place it was! I thought Sita's fate was better than mine. In the morning, Govind Bhau went to Aaregaon and brought a thread from the person having a magical power and tied it around my neck. After that Govind Bhau left for Pusad. Sister-in-law also went to the field. Both Sita and I were at home. We both spoke openly without concealment. Because we were going to get married next summer. But despite being so close, I kept physical attraction away. Why so hasty..! I thought that as she's going to be a wife, isn't she? At that time it had been almost four years since our engagement. We knew each other a lot during those four years and known about each other's preferences. When we were almost sitting, many times we used to talk internally with each other, which made us feel like Heer Ranja in movie. What a fun day it was! Today, when we remember those old memories, then both of us drown in the ocean of happiness as well as ecstasy. It night was a dangerous and deadly night for me. It is said that, "Death came, but not the time' applies precisely to me.
Chapter-9
Funny Wedding
page-63
It was the year-1984, I came home after completing my agriculture diploma. The students of the previous batch had got jobs as Gramsevak. I was sure that I too would get a job soon. But Mama was worried whether Punjab would marry Sita after getting the job or not. And keep his promise or not? It was natural for my uncle to think so far. Because such was the atmosphere in the community. But only Sita knew about that I would not refuse marriage at all, , right? The next day, Mama came to my house and went to Savargaon with my father. They fixed the date of our marriage as 17th May 1984. We didn't have enough money. We had started wedding preparations. I was in shrinkage of marriage being the head of the household. But being in the fun of marriage sometimes made me feel that I was not oppressed. My father had taken a small loan from the moneylender of the village. Father and his brother-in-law went to Hadgaon to buy clothes for marriage. Merchant approached to Hadgaon market carrying clothes on camels. Father's brother-in-law had decided to borrow clothes from the merchant. The brother-in-law tried hard to persuade the merchants to lend clothes, but the effort failed. We went back home empty handed. On the way to Umarkhed, we met my friend Sundarsing Jadhav who was employed as a policeman. He was on traffic duty at the crossroads, so we met him at the crossroads itself and asked him for money to buy clothes.
page-64
We presented the whole truth in front of him. Without giving any reason, he paid us one thousand five hundred rupees to buy the entire wedding clothes. You may not believe it but it is a fact. Today, only the groom's shoe costs fifteen hundred or more rupees. H.S.C.T.Y.D.C. was written as my degree in marriage invitation letter In fact, some people might not have guessed my education by looking at the degree. We happily reached home with clothes.
In the evening, the mother and the women of the locality saw the beautiful wedding dresses and thanked Sundarsingh. On 16 May, a Sadi program (the day before the wedding) was organized for the guests and Tanda. We had a wedding on the morning of May 17th. At around 4 O'clock in the morning, we left Tanda along with two bullock carts' procession. Gulabbhau was the head of the procession. Some congregation sat in bullock carts. I and some of the congregation were walking Suddenly someone said, "let the groom sit in the bullock cart or else he will be possessed by a ghost." But I was so obsessed with marriage that what ghost and what effect? I was not thinking of any effect of this. At sunrise we reached Savargaon. The procession came straight from Maroti's temple to the wedding pavilion. The twelve marriages took place in Savargaon on that day. Therefore the huge crowd of guest gathered in Tanda. After completing all the wedding rituals, we finally got married. Both of us were taken inside the house to sweeten our mouths, we both were fed vermicelli and sweetened our mouths. At that time we shook hands looking at each other with happy faces. The night I've been waiting for was about to arrive tomorrow. What does it mean to say? it was a night of our honeymoon. But, I was not married to great vagary or state of extreme happiness. There were few items in the gift. Because the financial condition of the maternal uncle was very fragile. Sita had given m only one bedsheet, one box, four or five plates. Even the quilts were not given. I was given only a simple outfit. I was given only a simple outfit. I was looking at all these things and thinking, "God, how can you be so strict and rigorous with me? Why am I marked by bad fortune? Since both we both were sitting in the bullock cart to go back and it was dark, so we also talked to each other in a low voice. It was evening. We finally reached Tanda with a procession. According to the tradition of the community, we entered the house after worshiping Samtdada's goat at night. Samtdada is the family deity of our family. The next night my honeymoon was to take place. I'm sorry to say so far...These days, due to TV and movies this scene has become so boring that I have here deliberately avoided writing in details. When I woke up in the morning, I was accompanied by extreme emotion, feeling happy and contented. It seemed to me that I was the only happy beings in the world, because it was the magic of marriage. Why? Who knows? I did not understand why Swami Ramdas would have run away after leaving the marriage.
page-65
The next day I, Sita and Kali Bhabhi were to go back to Savargaon. I didn't even have a single rupee. As I was departing the house, I went to my mother and literally cried. However, the mother felt bad. The mother must have thought that the son got married recently and why is he crying? I was worried how to go beyond the pavilion now. With the blessings of the mother, we left for Savargaon on foot. My anxiety was bothering me. I was upset too. At that point, I asked Sita, "Do you have money?" Rather, Sita told the reason for forgetting the wallet at home herself.
While Kali Bhabhi was saying that she has six rupees. At that moment, immediately I saw my cousin Sundarsing Rathod coming in front of me. He asked, why are you going on foot. I answered, "I don't have money to go by bus." On hearing my request, he gave us four rupees. Now we had ten rupees. We walked till Manikdoh Tanda and from there we took a bus to Savargaon. But I did not let anyone know that we had covered half the journey on foot. I was hospitalized daily in Savargaon. But I was not digesting the food. Because now the question in front of me was how to deal or run the house after marriage. There was not even grains in the house to eat! Didn't even have enough money!
My maternal uncle -Mama forced me to get married so that I would not break my promise of marriage. I told my maternal uncle several times about postponing the marriage till I got a job but my words were in vain.There is no point in learning one or two people in Tanda. You see, despite my opposition to marriage, I was forced into marriage. It seems necessary to spread education throughout Tanda. Despite worrying about my future, They forced me to marry. This shows how stubborn and mulishTanda is!
Often there are intense arguments or quarrels over small things in Tanda. The matter often reaches to the police. In Tanda, I have seen destruction of many people's lives due to courts. The big question is how Tanda will develop if such destructive things and alcohol and gambling addiction continue to expand. So I suspect that the British would not have declared us as a criminal community. After staying in Savargaon for four-five days, we both returned to our Tanda. We both had the same concern whether I would get a job or not? That's why both of us were praying to God everyday. “God, at least we should get a job till our wedding clothes are torn.” Because I had spent my whole life in the same dress. Now I had two dresses because of marriage. If there is no job this year, then there will be no arrangement to buy clothes. Every day that came, we were facing up with great difficulty. Summer was over and mother had taken care of us by borrowing for two months of summer. Now Sita and I had no choice but to work. So I started looking for work in Pusad.
Chapter-10
page-66
Tuttle Company
I was not getting work anywhere in Pusad. Waking up every morning and go to search work was the same routine. After looking for work all day, I used to go home depressed. However, my mother always reassured me. Some laborers from Tanda used to go to Tuttle Construction Company, Pusad for work. The construction of engineering college at Pusad was started by the company. One day Madhu Bhau advised me to join the company. I went to the Tuttle Company office. Mr. Kat Saheb was the manager of the company. He was a funny man. I told him in detail about my family. Hearing about my poverty, he hired me in the company for a daily wage of ten rupees. I was given the job as a supervisor. Since I was in the company, I did not allow Sita and my mother to come for company work. Because I was ashamed of it.
On the other hand, in Tanda, Sita and mother used to go to work every day and get two and a half rupees daily wages. Sita and mother used to get thirty rupees for a week and my sixty rupees. In the total of ninety rupees, we had to take care of the home financially and run safely. But we did not spend unrealistically by borrowing from anyone. Day by day, I kept on interacting with the company and I became well known. Company Engineers, Babus, Cashiers, Mechanics get to know me better. But I was not feeling better here. Because they were from Gujarat and always sooke in indecent and vulgar language. I didn't like their abusive language at all.
page-67
Engineers did not always talk to the laborer other than 'Ye Lovde'. Sometimes we were also called 'Ye Lovde'. Many laborers and masons were working at the construction site. How the day would go, nothing could be said. Once, bottles of cold water were brought at the site for Engineer Saheb to drink. Saheb was late and I was tempted to drink cold water from a bottle as the bottles were too much. As soon as Saheb reached the site, he asked, "who drank the cold water from the bottle. As he spoke loudly in anger, I confessed as I drank. He threw all the bottles on the road without telling me anything. I was very scared. But he didn't say anything to me. Because they had no option. All the laborers working on this site belonged to the Banjara community. Since they didn't understand the Banjara language, it was necessary to hire me as a supervisor. Vasant, a supervisor, explained this to me, that is why I changed my behaviour. I used to fast on Saturdays. But I didn't have money for refreshments. On Saturdays, I would go to Pulate Hotel on Saturdays, drink some water and come back and would have told my boss that I had breakfast. Because Saheb used to take me out for snacks on Saturday afternoon. The company had discipline. There was no point in wasting time. I think we fast and go hungry though we believe in God. But some people don't even believe in God, they travel in car. My understanding at that time was this how these people must have been saved from the wrath of God.
Once when the sahib asked about my family, he decided to give me a room to stay at site. But I refused because there was no good atmosphere in that quarter. The second reason was that I could not leave my mother. If both of us had come here, mother would have trouble staying alone. Once Saheb, who said 'Yeh Lovemde', was jumping off a yard meant for slabs when an iron rod got stuck in his pants. Saheb's pant was completely torn and his buttocks were visible. The saheb knelt down and sent Vasant to get the pant from bungalow. Even after changing the pant, the saheb kept on saying 'Ye lovde'. Maybe he will spend his life by saying 'Yeh Lavde'. Me and my friend Bali, both of us used to walk 6 km from Tanda to work in the company. We were having trouble commuting to work, so both of us decided to come by hired cycles. The other day Bali was riding a hired bicycle. I was sitting on the front rod of the bicycle. As soon as the rod of the cycle broke near Bori village, both of us fell down. Bicycle wheels got separated on both sides..! In the same condition, we put the broken cycle in Rajan Khare's jowar field and went home.
page-68
The next day Bali took one wheel of the cycle and I the second wheel in hand, went to the cycle shop. The people walking on the way were looking at us in amazement. The shopkeeper had to pay one rupee for the night rate of the cycle and twenty seven rupees for the broken goods, a total of 28 rupees were to be given to the shopkeeper. Promising to pay the cycle shopkeeper on Saturday, we reaced to the construction site to work. Again, our walking on foot from Tanda to Pusad started as before. After that, we dropped the idea of going by cycle.The work on the crusher mission was going on at the construction site. Some laborers were working to put stones in the machine and some were working to remove the ballast. As the work continued, the veil of a working woman's daughter got stuck in the machine. The girl fell down after wrapping veil to her body. All the workers started shouting loudly. I was very scared. I had no idea, somehow the machine got stopped and how the girl was saved. If the machine had not stopped, what would have happened to the child's body in front of everyone's eyes? or if she died? I got drenched with sweat. When I was living in such poverty, I used to be overwhelmed by such heart-wrenching incidents.The engineer paid the employees for the hospital and medicine and discharged them from the site and fired from site work. I didn't know how it happened. Now I was worried how they would fill their stomach. Once or twice I raised the issue of giving employees wages and joining them on work, but the sahib did not feel pity, the government made laws for the laborers but the laws do not seem to be implemented. After all, it is the man who makes the law, isn't it? Had there been a godi labor movement in Mumbai, the girl would have got justice. Here the concern is that how will the fire of the stomach be extinguished in the evening? What a march and what a trade union! The news of Indira Gandhi's assassination had spread everywhere. There was immediate mourning at the construction site and the workers were sent home from work. Only the two women who pouring water on the building and I were at site for three days. On the day of the funeral, all the company's congregation had gone to the Pofli sugar factory. As usual, I poured water on the building and left for home. Wathman, Tukaram told me that Saheb had visited the site and confirmed that Punjab was not there. I came to work the next day. Saheb didn't ask me anything. I felt that I had not done anything wrong. But on Saturday pay day, I was present to collect my full salary. It was 10 o'clock at night. Saheb had deducted the entire sixty rupees of my wages for that incident. I repeatedly pleaded and requested with the Saheb, but he did not take any pity on me. The country was deeply saddened by the passing of Indira Gandhi and it was also a great loss. But I also still remember the incident of my financial loss of sixty rupees.
page-69
The second week was very difficult for me due to non- payment of my wages. I used to have no menu of verdancy in my daily lunch box, sometimes there was chutney with roti.
Lukman Seth was working in a nearby laboratory. Seeing my dedication, perseverance, patience and self-restraint in my work, he decided to give me job on his site. But I asked him to give me work on a site other than this site. Within a few days, Lukman Seth got the approval for the construction of the Municipality building. Once the watchman, Tukaram who informed me was being closely monitored on our site. Tukaram was a resident of Tanda. He used to whistle at the site while doing watchmanship at night. One morning, he was sleeping on the site. When Saheb visited the site, he saw Tukaram sleeping. So Saheb poured cold water on Tukaram's body. Tukaram suddenly woke up. In a few minutes, the Saheb dismissed Tukaram from the site.The company used to apply such a bitter attitude with the employees. Such people who don't show mercy to anyone actually roam around in Maruti cars. That was my understanding at the time. Politician, Gulab Nabi Azad used to visit Pusad from time to time. When he was about to come, a helipad was arranged at Phusing Naik College. As he knew the old engineering college helipad, he landed at the helipad next to our site as usual. No one was there at that time. I ran towards him. He curiously asked me about the color assigned to hostel number-one. He asked, “how is it painted?” I said, 'I don’t know," Afterwards he looked at the hostel happily. At the same time, the police escort arrived there blowing sirens and they left for Pusad. Now I had decided to leave the tuttle company.
Chapter-11
The town hall
Page-70
I had left the Tuttle Company and started working on Lukman Seth's site. He agreed to pay me five hundred rupees a month instead of sixty rupees per week. The construction site was in front of the Maratha Hotel.The construction of a large town had behun. Since I used to walk to the site every day from Tanda, Lukman Seth gave me his son's cycle for commuting. Seth used to take care of me so much. Because he observed my honesty in Tuttle Company. I was spending the day in extremely difficult conditions.
Lukman Seth used to visit the site everyday. He used to pay me for breakfast. I have never seen him get angry. I wondered that such a good man is a Muslim. Because I had read very bitter about Muslims while studying. In the meantime, I had given an interview for the post of Gram Sevak at Bhandara. I was hopeful that my selection would be confermed. There were only a few days left for the Holi festival to arrive. I had to go to the market with my mother. I demanded five hundred rupees salary and an of two hundred rupees advance, totaling seven hundred rupees from Lukman Seth. Seth gave me seven hundred rupees without any hesitation. We did good shopping and went home after buying clothes. There were some funny and joyful days, then the same dry bread!
page-71
Now Mother and Sita were no longer working. Because Sita was pregnant. That's why all my attention was on her. Her only prayer was that I should get a job soon. Finally, God listened her prayer. The important that the postman of the Bori village had sent the message of my Gramsevak job order to Tanda. The mother was also sending a message to the person who would go to Pusad. That day, I had brought my tiffin box containing black gram without chilli. I went to Bori without taking meal but the postman had gone to Pusad. When I came back to Pusad, the postman had gone to Bori and again I went to Bori. Postman uncle was standing outside the house. Since he did not understand English, he wrote Buldhana on the envelope instead of Bhandara. As soon as I opened the packet I was convinced that it would be a Gram Sevak job order. By touching the feet of the postman uncle, I took his blessings. On that memorable day, I couldn't hide my happiness in the sky. Not only that, Baliram Bhau had distributed sweets in pusad.
The news of my job was understood by all the area of Pusad. Some went home and told my mother the good news about my job order. I was so happy that I didn't even eat that day. Meanwhile, Lukman Seth rushed to the site. I told him the good news about job order. He asked me, 'What monthly salary will you get? I replied, "It is a government job, I will get one thousand rupees," Seth said," I also give you one thousand rupees a month's salary". I told him about the salary benefits and requested him to leave site work. Seth allowed me to go and did not even ask me for two hundred rupees which he had paid me in advance. It's hard to meet such a nice and well-natured man again in life. I had no words to thank him. I took his blessings and went home. I remembered my first interview of Gramsevak in Bhandara.
______________________________________________
Yadi- मराठी
chapter-8
page-61
८. जीवघेणी रात्र
वरूड येथील कृषी विद्यालय व वसतिगृहातील माझे दिवस जवळपास संपत होते. परीक्षा जवळ आली होती. माझा अभ्यास जोरात सुरू होता. माझा साला गोविंद हा आरेगाव शिवारात एका कोमट्याच्या घरी सालदार/ नौकर म्हणून काम करत होता. तेथेच त्यांचे कुटुंब राहात होते. त्यांच्याकडे सीता आल्याचे मला पुसदला कळले . मी वसतीगृहात आलो . माझ्या चेहऱ्यावरील आनंद पाहून वामन वाणीने मला विचारलं , " काय पंजाबराव , काय विशेष काही ? आज अत्यंत आनंदाच्या मुड मध्ये आहे" मी उत्तरलो, " विशेष म्हणजे विशेषच आहे . " मी त्याला सांगितल्यावर त्यांनीसुद्धा माझ्यासोबत यायचा हट्टच धरला . त्यामुळे आम्ही दोघेही आरेगाव शिवारात असलेल्या कॅनलच्या मार्गाने गेलो . समोर भला मोठा असलेल्या नाल्याच्या पलीकडे असलेल्या शेतात गोविंद राहत होता. आम्ही दोघेही कोठयावर पोहोचलो. कोठ्यावर वहिनी व सीताच होती मात्र गोविंद पुसदला गेला होता. आम्हाला पाणी व चहा देण्यात आले. सीतानेच आमच्या करीता चहा आणला.आम्ही दोघेही तेथून परत यायला निघालो तेवढयात वहिनीने व सीताने आम्हाला संध्याकाळी परत येण्याबाबत सांगितलं. वाणी थोडा पुढे गेला होता . मी थोडा उशीर करून निघतो तोच सीताने जरूर या असे दबक्या आवाजात मला म्हटले . कारण आम्ही लपून छपून एकमेकांना बोलत होतो. नुसतं बोलणं बरं का ? आम्ही दोघेही वरूडला आलो. मला मात्र बेचैन झालेलो होतो . मी पवारची सायकल मागून सायंकाळी जवळजवळ आठ साडेआठच्या दरम्यान पुन्हा गोविंद निघालो. अंधार पडलेला होता .
page-62
काळीकुट्ट रात्र झालेली होती . कॅनलने लगत छोट्या रस्त्याने मी सायकल चालवित होतो. कॅनल हे पाण्याने भरून वाहात होते . समोर माझा रस्ता समोर चुकल्यामुळे व सायकल चालत नसल्यामुळे मी सायकल एका झाडाखाली ठेवली व तेथून पायीच निघालो .मला समोर कोठ्यावरील दिव्याचा मंद प्रकाश दिसत होता . मी झपाझप पावले टाकीत समोर जात होतो . तोच मी नाल्यात असल्याचा मला भास झाला . पाहतोच तर मी नाल्यातील खोल पाण्यात अर्धा गेलो होतो . मी फार घाबरलो. मनातल्या मनात राम ... राम ... स्मरण करून मी मोठयाने हाक दिली, "गोविंद भाऊ ... गोविंद भाऊ" ... ! सुरूवातीला माझी हाक फक्त सीतानेच ऐकली. कारण ती झोपलीच नव्हती . तिला माहीत होतं की तिचा जीवनसाथी येणार आहे . परंतु तिचा नाइलाज होता . ती सांगू शकत नव्हती . पुन्हा हाक दिली, ' गोविंद भाऊ ... गोविंद भाऊ ..." आता मात्र तिला धीर नव्हता . सीताने वहिनीला माझ्या आवाजाबाबत सांगितलं मी येणार हे वहिनीच्या लक्षात असल्यामुळे तिने गोविंद भाऊला झोपेतून उठविलं व गाविंदभाऊंनी माझ्या दिशेने हाक दिली. मी मोठयाने ओरडलो . "गोविंद भाऊ, गोविंद भाऊ इकडे या, मी येथे आहे " गोविंद भाऊ येईपर्यंत माझ्या कमरेपर्यंत पाणी पोहचल होतं . मी पाण्यात पूर्णपणे हादरून गेलो होतो . अशीही जीवघेणी रात्र माझ्या नशिबात कशी आली याची चिंता करत होतो . तेवढ्यात गोविंदभाऊ कंदिल घेऊन माझ्यापाशी पोचले . त्यांनी मला पाण्यातून बाहेर काढलं व घरी नेऊन काहीही न सांगता जेवायला दिले. त्याने सर्व हकीगत वहिनीला सांगितलं . सीताचा जीव मात्र कासावीस झाला होता . तिचे डोळे पाणावले होते. थोड्या वेळात मी झोपी गेलो .सकाळी गोविंदभाऊंनी मला नाल्यातील त्या धोकादायक जागेबाबत कल्पना दिली. फार भयानक जागा होती ती ! . माझे नशीब म्हणण्यापेक्षा सीताचं सौभाग्य चांगलं की सुदैवाने वाचलो . सकाळी आरेगाव वरून मांत्रिकाकडून दोरा आणून गोविंद भाऊने माझ्या गळ्यात बांधली व गोविंद भाऊ पुसदला निघून गेले . वहिनी ही शेतात गेली. मी व सीता दोघेच कोठ्यावर होतो . दोघांनी मनसोक्त गप्पा केल्या . कारण येणाऱ्या उन्हाळ्यात आमचं लग्न होणार होतं . परंतु एवढ्या वेळा जवळ असूनही मला कुबुद्धी सुचली नाही . एवढी घाई कशाला ? बायको होऊन येणारच आहे ना ? जवळ जवळ चार वर्ष लोटली होती आमच्या सगाईला . या चार वर्षात आम्ही दोघांनी भरपूर एकमेकांना समजून घेतलं होते . एकमेकांच्या आवडीनिवडी विषयी माहिती करून घेतली होती . आम्ही दोघे जवळजवळ बसून बोलत बसलो की सिनेमातील हीररांझा सारखं वाटायचं . किती मजा होती त्या भेटीत ! अजूनही त्या आठवणी काढून आम्ही दोघे आनंदाच्या सागरात डुंबतो . अशी ही माझ्यासाठी जीवघेणी रात्रीची गोष्ट. म्हणतात ना- काळ आला होता, पण वेळ आली नव्हती. Death came, but not the Time.
Chapter-9
लग्नात मस्त
page-63
सन १९८४ मध्ये कृषी डिप्लोमाची परीक्षा देऊन मी घरी आलो होतो . माझ्यासमोरील बॅचमधील मुले पटापट ग्रामसेवक म्हणून नौकरीला लागत होती . मी सुद्धा लवकर नौकरीला लागणार होतो याची निश्चितच खात्री होती मात्र नोकरी लागल्यावर पंजाब सितेशी लग्न करेल किंवा नाही याची मामाला मामाला भीती वाटू लागली होती. मामांचं अस विचार करणे साहजिकच होतं . कारण समाजात तसं वातावरण होतं . परंतु मी लग्नाला बिलकुल नकार देणार नव्हतो . ही बाब फक्त सीतालाच माहीत होतं ना ? मामा माझ्या तांड्यात आले आणि बाबांना घेऊन दुसऱ्या दिवशी सावरगावला गेले . त्यांनी १७ मे १९८४ ही आमच्या लग्नाची तारीख ठरविली. आमच्या जवळ पुरेसा पैसा नव्हता . लग्नाची तयारी सुरू झाली होती. घरात कर्ता व प्रमुख मीच असल्यामुळे माझ्यावरच लग्नाचं दडपण होत. पण लग्नाच्या मस्तीत असल्यामुळे मला मनोमन दडपण वाटत नव्हतं . बाबांनी गावातील सावकाराकडून थोडे कर्ज काढलं व कपडे घेण्यासाठी साठी मी व बाबा हदगावला राहणाऱ्या माझ्या जिजाजीकडे गेलो . हदगावच्या बाजारात उंटावरून कपडे घेऊन येणारे व्यापारी आले होते . त्या व्यापारी कडून उधारीत कपडे घ्यायचे ठरले होता.जिजाजींनी व्यापारीना उधार कपडे देण्याबाबत समजवण्याचा खूप प्रयत्न केला परंतु उधारीचा प्रयत्न फसला . आम्ही खाली हाताने घराकडे परत निघालो . रस्त्यात उमरखेडला माझा मित्र सुंदरसिंग जाधव पोलीस म्हणून नोकरीला होता . त्याच्याकडे कपडे घेण्याच्या निमित्ताने आम्ही उतरलो. तो चौकातच ट्रॅफीक ड्यूटीवर असल्यामुळे आमची तेथेच भेट झाली .
page-64
त्याला संपूर्ण हकीकत सांगितली. त्यांनी कसलेही कारण न सांगता लग्नासाठी लागणारे पंधराशे रूपयाचे आवश्यक व संपूर्ण कपडे आम्हाला घेऊन दिले . कदाचित तुम्हाला हे पटणार नाही पण ही खरी हकीकत आहे . आज तर नवरदेवाचे चप्पलच पंधरा वा त्यापेक्षा जास्त पैशाचा आसतो. लग्नाच्या पत्रिकेत माझी डिग्री एच.एस.सी.टी.वाय.डी.सी. अशी लिहिलेली होती . खरेतर पत्रिका पाहून बऱ्याच मंडळींना माझ्या शिक्षणाचा अंदाज आलाही नसेल . आम्ही प्रसन्न चेहऱ्याने परत आलो .
सायंकाळी शेजारच्या स्त्रीया व आईनी मनोभावे कपडे पाहिले व सुंदरसिंगला धन्यवाद दिले. १६ मे ला साडीचा (लग्नाच्या आधल्या दिवसी) आमच्याकडे जेवणाचा कार्यक्रम . १७ मे च्या सकाळी लग्नाच वरात घेऊन आम्ही दोन बैलगाडीसह सकाळी चारच्या सुमारास निघालो. वरातीचे प्रमुख म्हणून गुलाबभाऊ होते . सर्व पोरंसोरं गाडीत बसली होती . मी व इतर मंडळा पायी चालत होतो . मधेच कोणीतरी सांगितलं, "नवरदेवाला बैलगाडीत बसवा". कारण नवरदेवाला भूतबाधा होईल. पण मी एवढा लग्नात मस्त होतो की कशाचा भूत व कशाचा बाधा ? याचा कुठल्याही स्वरूपाचा विचार करीत नव्हतो. सुर्य उवनण्याच्या वेळेस आम्ही सावरगावला पोहोचलो . मारोतीच्या मंदिरावरून वरात सरळ लग्नमंडपात गेली होती . त्या दिवशी सावरगावात बारा लग्न होती . त्यामुळे तांड्यात पाहुणे मंडळीची खूप गर्दी होती. लग्नाचा सर्व विधी आटोपून एकदाचं आमचं लग्न लागलं . तोंड गोड करण्यासाठी, गोड खाऊ घालण्यासाठी आम्हाला दोघांना आतल्या घरात नेण्यात आलं आणि शेवयाने आमचं तोंड गोड केलं गेलं . त्या वेळेस आम्ही एकमेकांना प्रसन्न चेहऱ्याने एकमेकांना बघून हस्तांदोलन केलं . ज्याची प्रतीक्षा मी करत होतो ती रात्र उद्यावर येऊन ठेपली होती .लग्न मात्र धुमधडाक्यात झालं नव्हतं . आहेर सुद्धा चांगला नव्हता . कारण मामाची आर्थिक परिस्थिती फार नाजूक होती . सीताला फक्त एक चादर , एक संदूक , चार - पाच ताटं , वाटी बस्स एवढंच . गादी सुद्धा दिली नव्हती . मला फक्त साधारण एक ड्रेस देण्यात आल. मी या सर्व गोष्टी मनाने पाहात होतो व वाटत होतं, "ईश्वरा तू एवढा कठोर कसा काय माझ्या बाबतीत ? माझ्याच नशिबी एवढं दारिद्र्य का ? सायंकाळ झाली. वरात घेऊन आम्ही आमच्या तांड्यात आलो. रस्त्याने आम्ही दोघे एकाच गाडीत बसल्यामुळे व अंधार असल्यामुळे दबक्या/ हळू आवाजात काही गोष्टी केल्या आणी एकदाचे तांड्यात येऊन पोहचलो. रात्री रीतीरिवाजाप्रमाणे सामतदादाला बोकडाची पूजा करून घरात प्रवेश केला . सामतदादा म्हणजे आमचे कुलदैवत . दुसऱ्या दिवशी माझ्या मेव्हण्याचे लग्न असल्यामुळे वरात मंडळी निघून गेली . आम्ही थांबलो व सीतासोबत कली वहिनी थांबली . अशा भयंकर परिस्थितीत माझ लग्न झालं होतं . दुसऱ्या दिवशीच्या रात्रीला एकजाग सुहागरात करण्याचा कार्यक्रम ठरलेला होता. माफ करा. आजकाल हे दृश्य टीव्ही व सिनेमामुळे एवढा कंटाळवाणा झाला आहे की मी ते सविस्तरपणे लिहायचे मुद्दाम टाळला आहा. सकाळी उठल्यावर माझा चेहरा प्रसन्न वाटत होते. मला दोन हाताचे चार हात झाल्यासारखे वाटत होते. या जगातील आपणच एकमेव सुखी प्राणी आहोत असे सुद्धा मनोमन वाटत होते . कारण लग्नाची जादूच तशी होती . का?कुणास ठाऊक ? मला हे समजत नव्हते की रामदास स्वामी लग्न सोडून का पळाले असावेत ?
*---
page-65
दुसऱ्या दिवशी आम्ही तिघेही सावरगावकडे जायला निघालो . माझ्याजवळ एक पैसाही नव्हता . मी घरून निघताना आईजवळ जाऊन अक्षरशः रडलो . आईला मात्र वाईट वाटलं . आईने विचार केला असावा की कालच पोराचं लग्न झालं आणि हा रडतो कशाला ? आईचा आशीर्वाद घेऊन आम्ही पायीच सावरगावकडे निघालो . मनात चिंता सतावत होती . आता मांडव्यातून पुढे कसे | जायचे . मी चिंतेतच होतो. तेवढयात सीताला विचारलं , " तुझ्याकडे पैसे आहेत का ? " सिताने चणची ( बटवा ) विसरल्याचे कारण सांगितले . कली वहिनी स्वतः जवळ सहा रुपये असल्याचे सांगत असताना समोरून माझा मामेभाऊ सुंदरसिंग राठोड येताना दिसला . त्यांनी पायी का चालले म्हणून विचारपूस केली . मी त्यांना माझ्या कडे पैसे नसल्याचे सांगितले . त्यांच्याजवळ असलेले चार रुपये त्यांनी आम्हाला दिले . आता आमच्याजवळ दहा रुपये झाले होते . आम्ही माणिकडोह पर्यंत पायी जाऊन तेथून बसने सावरगावला गेलो . पण अर्ध्यापर्यंत पायी आल्याची माहीत कोणालाही कळू दिली नाही . आम्हाला सावरगावला रोज पाहूणचार/मेजवानी होत होती . परंतु तो माझ्या पचनी पडत नव्हते . कारण आता माझ्यासमोर प्रश्न होता की लग्न झाल्यामुळे घर कसे चालवायचे ? घरात खाण्यासाठी दाण्याचा एकही कण नव्हता. पैसाही जवळ नव्हताच . मी दिलेले लग्नाचे वचन मोडू नये म्हणून मामांनी जबरदस्तीने माझं लग्न केलं होतं . मी मामांना नोकरीपर्यंत लग्न पुढे ढकलण्याबद्दल अनेकवेळा सांगितलं,होते . परंतु त्याचा मात्र काहीही फायदा झाला नाही . तांड्यामध्ये एक किंवा दोन व्यक्ती शिकून काहीही फायदा नाही . बघाना, माझा लग्नास विरोध असतानाही मला लग्न करायला भाग पाडलं . संपूर्ण तांड्यातच शिक्षणाचा प्रसार होणे गरजेचे वाटते . मला माझ्या भविष्याची चिता असताना दोन हातचे यांनी चार हात/लग्न करून टाकले . यावरून तांडा किती हटवादी होता है दिसून येते . क्षुल्लक कारणावरही तांड्यात भांडणे होतात. अनेकदा भांडणाचे प्रकरण पोलीसा पर्यंत पोहचतात. म्हणूनच इंग्रजांनी आपल्याला गुन्हेगार जमात म्हणून घोषित केलं नसावं अशी शंका मनाला चटका लावून जाते . असा विचार करणे माझ सहाजिक होते. आता चार पाच दिवस सावरगावला राहून आम्ही दोघेही माझ्या गावाकडे परतलो. आम्हा दोघांना एकच चिंता असायची ती म्हणजे मला नोकरी मिळेल की नाही? . आम्ही दोघेही रोज ईश्वराला प्रार्थना करीत होतो . ईश्वरा, हे आमचे लग्नाचे कपडे फाटेपर्यंत तरी नोकरी मिळू दे . कारण उभं आयुष्य मी एकाच ड्रेसवर काढलं, लग्नामुळे दोन ड्रेस जवळ होते . यावर्षी नोकरी लागली नाही तर कपडे घेण्याची कसलीही सोय नव्हती . एक एक दिवस आम्ही मोठ्या कष्टाने काढीत होतो . उन्हाळा संपला .आईने उसने घेऊन उन्हाळ्याचे दोन महिने भागविले होते . आता सीताला व मला मजुरी करण्याशिवाय दुसरा पर्यायच दिसत नव्हता. मी पुसदला कामाचा शोध घेऊ लागलो .
Chapter-10
page-66
टटेल कंपनी
पुसदला मला कोठेही काम मिळत नव्हते . दिवसभर कामाच्या शोधात फिरून मी खिन्न मनाने घरी जात होतो. आई मात्र मला धीर द्यायची . पुन्हा सकाळी उठून तोच क्रम असायचा . तांड्यातील काही मजूर मंडळी टटेल कंन्स्ट्रक्शन कंपनीत जात होती . कंपनीद्वारे पुसदला इंजिनिअरींग कॉलेजचे बांधकाम सुरू होते . एक दिवस मधू भाऊंनी मला कंपनीत यायचा सल्ला दिला . मी टटेल कंपनीत गेलो . कात साहेब कंपनीचे मॅनेजर होते . तोशफार हसतमुख माणूस होता . त्याला मी माझी कथा सांगितली . त्यांनी असलं दारिद्र्य ऐकून मला दहा रुपये रोजाने कंपनीत मजूर सांभाळण्यासाठी ठेवून घेतलं . म्हणजे सुपरवायझरच समजा ना ! मी कंपनीत असल्यामुळे, सीताला व आईला कंपनीत काम करण्यासाठी मी येऊ देत नव्हतो . कारण त्याची मला लाज वाटत होती . सीता व आई अडीच रुपये रोजाने तांड्यात दैनिक मजुरीला जात असत . त्यांचे हप्त्याचे तीस रुपये व माझे साठ रुपये असे एकूण नव्वद रुपयात आम्ही हप्ता भागवायचे . परंतु कोणाकडून कर्ज घेऊन आम्ही अवास्तव खर्च केला नाही . दिवसेंदिवस कंपनीत मी रुळू लागलो . कंपनीतल्या इतरांची म्हणजे इंजिनियर , बाबू , कॅशियर , मेकॅनिकलची ओळख होऊ लागली . परंतु त्यांमध्ये माझा मन रमत नसे . कारण ते गुजरातचे होते . ते वाईट बोलत असत .
page-67
इंजिनिअर तर बोलताना मजुराला नेहमी ' ये लवडे ' शिवाय म्हणत नसत . केव्हा केव्हा आम्हाला सुद्धा ' ये लवडे ' म्हणून हाक मारत .बांधकामावर बरेच मजूर व मिस्त्री कामावर असायचे . दिवस कसा जायचा काही पत्ता लागत नसे . एकदा साईटवर थंड पाण्याचे बॉटल साहेबांसाठी आणलेली होती. साहेबाला यायला उशीर झाला होता व बॉटल जास्त असल्यामुळे एका बॉटलमधील थंड पाणी पिण्याचा माझा मोह झाला. साहेब आले त्यांनी आल्या आल्या बाटलीतील थंड पाणी कोणी पीले म्हणून चौकशी केली . त्यांने रागाने मोठ्याने बोलताच मी कबुली दिली . त्यांनी मला काहीही न सांगता सर्वच्या सर्व पाण्याचे बॉटल रस्त्याच्या दिशेने फेकून दिल्या . मी फार घाबरलो . परंतु त्यांनी मला काहीही म्हटलं नाही . कारण त्यांचा नाईलाज होता . या साईटवर काम करणारी सर्व मजूर बंजारा समुदायाची होती . त्यांना बंजारा समजत नसल्यामुळे मला कामावर सुपरवायझर म्हणून ठेवणे गरजेचे होते . वसंत नावाच्या सुपरवायझरने मला समजावून सांगितलं . मी माझ्या वागण्यात बदल केला . मला शनिवार उपवास असायचा . पण उपवासाचा फराळ करण्यासाठी माझ्याजवळ पैसे नसायचे . दुपारच्या सुट्टीत मी शनिवारी नुसता पुलातेच्या हॉटेलमध्ये जाऊन पाणी पिऊन परत यायचो व साहेबांना फराळ/नाश्ता केल्याचं सांगायचो . कारण साहेब नेमके शनिवारी दुपारी मला फराळासाठी बाहेर जाऊ द्यायचे . कंपनीत शिस्तबद्धता होती . कामचुकारपणा अजिबात जमायचा नाही . मला वाटतं आपण उपवास करून उपाशी राहतो हे तर देवालाही मानत नाही तरी मोटारीने फिरतात . हे कसे कदाचित देवाच्या प्रकोपातून सुटले असावे असा माझा समज त्यावेळी असायचा . एकदा साहेबांनी मला माझ्या कुटुंबाविषयी चौकशी केली मला येथा राहण्यासाठी क्वार्टर देण्याचं ठरल होते . मी मात्र साहेबांना नकार दिला . कारण त्या क्वार्टरमध्ये चांगलं वातावरण नव्हतं. दुसरे कारण म्हणजे मी आईला सोडून राहू शकत नव्हतो . आम्ही दोघो आलो असतो तर आईची परवड झाली असती . एकदा ' ये लवडे ' म्हणणारा साहेब स्लॅबसाठी बांधलेल्या गजबांधणीवरून उडी मारून जात असताना, एक गज पँटमध्ये अडकली व साहेबांचा पँट पूर्ण फाटला व साहेबांचे ढुंगण दिसू लागले . साहेब मांडी मारून तसेच खाली बसले व वसंताला पँट आणायसाठी बंगल्यावर पाठविले. पँट बदलून झाल्यावरही साहेबांचा ' ये लवडे ' म्हणणे चालूच होते . कदाचित त्यांचे जीवनच ' ये लवडे ' म्हणून हाक मारण्यात जाईल . मी व माझा मित्र बळी दोघेही तांड्यावर ६ कि.मी. चालून कंपनीत कामासाठी येत होतो . आम्हाला पायी येण्या - जाण्याचा त्रास होत असल्यामुळे दोघांनीही भाड्याच्या सायकलने कामावर यायचं ठरवलं. सायकल बळी चालवत होता . मी सायकलच्या दांड्यावर बसलो होतो . तोच बोरी गावाजवळ सायकलचा चिमटा तुटला . आम्ही खाली पडलो . दोन चाकं दोन्हीकडे वेगवेगळे झाले.. तशाच स्थितीत आम्ही सायकल राजन खरे यांच्या ज्वारीच्या शेतात ठेवली व घरी गेलो .
page-68
दिवशी एक चाक बळीने घेतले व दुसरं चाक मी घेतले व सायकल स्टोअर्सवर आलो . रस्त्याने लोक आम्हास पाहात होते . दुकानदाराचे सायकलचे भाडे एक रुपये नाईट व चिमट्याचे सत्तावीस असे एकूण अठ्ठावीस रुपये द्यायचे होते. त्यावर, सायकल स्टोअर्स दुकानदाराला शनिवारी पैसे देण्याचे कबूल करून आम्ही कामावर हजर झालो . पुन्हा गावाकडे पायीच येण्याजाण्याचा योग आला . त्यानंतर मात्र आम्ही सायकलने जाण्याचा विचारच सोडला. बांधकाम साईटच्या ठिकाणी क्रेशर मिशनरवर काम सुरू होते . काही मजूर गोटे मशिनीत टाकायचे तर काही गिट्टी काढायचे काम करत होते . काम सुरू असताना मजूर महिलेच्या मुलीचा ओढणीचा पदर मशिनीत अडकला . ओढणी अंगास लपेटल्यामुळे मुलगी धाडकन खाली पडली . एकच आरडाओरडा सुरू झाली . मी फार घाबरून गेलो .मला काहीच सुचत नव्हतं . कसे तरी करून मशिन बंद करण्यात आली व मुलीचा जीव वाचला . मशिन बंद केली नसती तर सर्वांच्या डोळ्यासमोर त्या मुलीचा चेंदामेंदा झाला असता . मला घाम फुटला . स्वतःच मी दारिद्र्यात जीवन जगत असताना असे मनाला हेलावून टाकणाऱ्या घटनांमुळे मी अधिकच खचत होतो . इंजिनियर साहेबांनी त्यांनी काही पैसे दिले व त्यांना दवाखाना करून साईट वरून बंद करण्यात आलं . काम करूनही पोट भरत नाही . तर आता ते कसे पोट भरतील याचीच चिंता वाटू लागली . एक दोनदा साहेबांना मी त्यांना मजुरी देण्याचा विषय काढला मात्र साहेबाला कीव आली नाही . शासनाने कामगार मजुराकरिता कायदे केले परंतु त्याची अमलबजावणी होताना दिसत नाही . शेवटी कायदा हा माणूसच तयार करतो ना ? मुंबईची गोदी कामगार चळवळ असती तर त्या मुलीला जरूर न्याय मिळाला असता . येथे तर संध्याकाळी चूल कशी पेटेल याचीच फिकीर असते . कुठले मोर्चे आणि कुठली कामगार संघटना!
स्व . इंदिरा गांधी यांच्या हत्येची बातमी सर्वत्र पसरली होती. ताबडतोब बांधकाम साईटवर शोककळा पसरली , मजुरांना सुट्टी देण्यात आली . फक्त बांधकामावर पाणी टाकणाऱ्या दोन बाई व मी एवढेच साईटवर तीन दिवस होतो . ज्या दिवशी अंत्यसंस्कार करणार होते त्या दिवशी पोफळी साखर कारखान्यावर सर्व साहेब मंडळी गेली होती . मी नेहमीप्रमाणे बांधकामावर पाणी टाकायचे काम पूर्ण केले व घरी निघून आलो . साहेब मंडळी साईटव येऊन मी नसल्याबाबत खात्री करून गेल्याचे मला चौकीदार तुकाराम यांनी सांगितले . मी दुसऱ्या दिवशी कामावर आलो . साहेबांनी मला काहीही विचारले नाही . मला वाटले आपली काहीच चूक झाली नसावी . परंतु शनिवारच्या पगाराच्या दिवशी मी पूर्ण पगार वाटेप होई पर्यंत बसलो . रात्रीचे दहा वाजले होते . साहेबांनी माझ्या पूर्ण हप्त्याचे साठ रुपये त्या घटनेसाठी कापून घेतले होते . मी साहेबांना खूप विनंती केली पण साहेबांना माझी दया आलीच नाही . इंदिरा गांधींमुळे संपूर्ण देशाची हानी तर झालीच होती , परंतु माझीसुद्धा साठ रुपयाचे आर्थिक हानी झाल्यामुळे ती घटना माझ्या चांगल्या स्मरणात आहे .
page-69
साठ रुपये न दिल्यामुळे पुढील दिवस माझ्या साठी फार कठीन होते. मी शिदोरी बिगर भाजीची आणू लागलो. दुसरा हप्ता फारच कठीण गेला . बाजूच्या प्रयोगशाळेचे काम लुकमान सेठ करत होते . माझी कामावरील चिकाटी व जिद्द पाहून त्यांनी मला कामावर ठेवायचे ठरविले व त्यांनी तसे मला सांगितले . परंतु त्यांना मी दुसऱ्या साईटवर काम करायला होकार दिला . थोड्याच दिवसात त्यांचे नगरपालिका पुसदचे हॉल बांधायचे काम मंजूर झाले . ज्या चौकीदाराने मला ती बातमी दिली त्या चौकीदारावर कडी नजर ठेवण्यात येत होती . तुकाराम चौकीदार हा तांड्यातलाच होता. रात्रपाळीवर तुकाराम चौकीदार असायचा. तो साईटवर रात्रभर शिट्या वाजवत असे. सकाळी सकाळी तो साईटवर झोपत होता . साहेबांचा राऊंड आला . त्यांना तुकाराम झोपल्याचे दिसले . साहेबांनी त्याच्या अंगावर थंडगार पाणी टाकले. तुकाराम उठला . त्याला काही कळायच्या आत साईटवरून हाकलून देण्यात आले . एवढी कडक कंपनी होती . कोणाचीही दयामाया नाही . खरोखरच दयामाया नसणारे मारोती कारमध्ये फिरतात . असा त्यावेळी माझा समज असायचा . पुसदला गुलाब नबी आझाद अधून मधून येत असत . ते एकदा येणार म्हणून फुलसिंग नाईक कॉलेजकडे हेलिपॅड करण्यात आले. त्याला जुने इंजिनिअरींग कॉलेजचे हेलिपॅड माहित असल्यामुळे ते नेहमीप्रमाणे आमच्या साईटच्या बाजूलाच हेलिपॅडवर उतरले . त्यावेळेस तेथे कोणीही नव्हते. मी धावत गेलो . त्यांनी मला होस्टेल नंबर १ ला दिलेल्या रंगाबद्दल नाराजीने विचारले . ' ये कैसा पेंट किया ? ' ' मुझे मालूम नहीं ' मी म्हणालो . ते प्रसन्न चेहऱ्याने होस्टेलकडे पाहात उभे होते . तेवढ्यात हां हां करत सायरन वाजवत पोलीस ताफा आला . त्यांनी पुसदकडे प्रस्थान केले . मी कंपनी सोडायचा पक्का निर्धारच केला व तशी माझी मनस्थिती झालेली होती .
Chapter-11
page-70
११. टाऊन हॉल
टटेल कंपनी सोडून मी लुकमान सेठ यांच्या साईटवर कामाला आलो होतो . साठ रुपये हप्त्याऐवजी त्यांनी मला पाचशे रुपये महिना देण्याचे कबूल केले होते . मराठा मंदिर हॉटेलसमोर कामाची साईट होती . एक मोठा टाऊन हॉल बांधायचे काम सुरू होते . मी तांड्यावरून दररोज पायी येत असल्यामुळे लुकमान सेठनी त्यांच्या मुलाची सायकल येण्याजाण्यास मला दिली . माझी एवढी काळजी सेठ करीत होते . कारण त्यांनी टटेल कंपनीमधील माझा प्रामाणिकपणा पाहिला होता . मोठया कठीण परिस्थितीत मी दिवस काढत होतो . दररोज लुकमान सेठ साईटवर येत असत . ते मला फराळासाठी पैसे द्यायचे . कधी त्यांना रागवताना मी पाहिले नाही . असा भला माणूस हा मुसलमान आहे याचंच मला आश्चर्य वाटायचं . कारण शिकत असताना मुसलमानांबद्दल फार कटू वाचले होते . दरम्यान मी भंडारा येथे ग्रामसेवक पदाकरिता मुलाखत देऊन आलो होतो . माझी नक्की निवड होईल याची मला आशा होती . होळीचा सण जवळ आलेला होता . मी आईला घेऊन बाजारात आलो होतो . लुकमान सेठला पाचशे रुपये पगाराचे व दोनशे रुपये अॅडव्हान्स असे एकूण सातशे रुपयांची मागणी केली . सेठनी निःसंकोचपणे मला सातशे रुपये दिले होते . भरभरून बाजार करून , कपडे खरेदी करून घरी गेलो . माझेषकाही दिवस मजेत गेले . पुन्हा मात्र तीच सुकी रोटी !
page-71
आता आई व सीता काम करत नव्हत्या . कारण सीता आता गरोदर होती . त्यामुळे माझ सारं लक्ष तिच्याकडेच होतं . तिची हीच प्रार्थना होती की मला नोकरी लवकर लागावी . शेवटी ईश्वराने तिची प्रार्थना कबूल केली . बोरीच्या पोस्टमनने तांडयात ऑर्डर आल्याचा निरोप दिला . तांडयातून जी व्यक्ती पुसदला येईल त्या व्यक्तीजवळ आई निरोप पाठवित होती . त्या दिवशी शिदोरीत मी बिगर मिरची असलेली उडदाची दाळ आणली होती . जेवण न करताच मी बोरीला गेलो मात्र पोस्टमर पुसदला गेला होता .मी पुन्हा पुसद येथे आलो तर पोस्टमन हा बोरीला गेला होता . पुन्हा मी बोरीला गेलो . पोस्टमन काका घराबाहेर उभे होते . इंग्रजी येत नसल्यामुळे त्यांनी भंडाराऐवजी पाकिटावर बुलढाणा म्हणून लिहिले होते . मी पाकिट उघडले अन ग्रामसेवकाची ऑर्डर असल्याची खात्री होताच मी पोस्टमन काकाच्या पाया पडलो . त्यांचा आशीर्वाद घेतला . आनंद गगनात मावेनासा झाला . पुसदला येऊन बळीराम भाऊंनी वीस रुपयांचे पेढे वाटले . पुसदला आलेल्या सर्व मंडळींना माझ्या नोकरीची बातमी समजली . काहींनी घरी जाऊन आईला ही खुशखबर सांगितली . मी फार आनंदी झालो होतो . अजूनही जेवण केले नव्हते . एवढ्यात लुकमान सेठ आले . त्यांना मी खुशखबर सांगितली . त्यांनी मला प्रश्न केला , ' क्या महिना पगार मिलेंगा ? ' ' एक हजार रुपये मिलेंगा ' मी उत्तर दिले . त्यावर सेठनी ' मी सुद्धा तुला एक हजार रुपये महिन्याला पगार देतो . ' असे सांगितले . सरकारी नोकरी आहे व त्याचे फायदे सांगून मला सोडण्याबाबत मी त्यांना विनंती केली . त्यांनी मला अॅडव्हान्स दिलेले दोनशे रुपयेसुद्धा मागितले नाही . मला जाण्यासाठी त्याने मोकळीक दिली . असा भला माणूस पुन्हा मला भेटणे कठीणच होते . मानावे तेवढे आभार कमी पडत होते . त्यांचे आभार मानण्यासाठी मला शब्द सूचत नाहीत . त्यांचा आशीर्वाद घेऊन घराकडे निघालो . यापूर्वी मी ग्रामसेवक म्हणून दिलेली भंडारा येथे दिलेली मुलाखत आठवणीत आहे .
