*गोरबंजारा साहित्य चळवळ आणि आद्य साहित्यिक बळीरामजी पाटील*
गोरबोली साहित्य शिवारेम अलिखित साहित्य मोठे प्रमाणेम दिखावच. अलिखित कतो मौखिक, पारंपरिक येरमांयी थाळीनंगारा भजन, लेंगी, डपडापरेर गीद, वाजणा, टेर, झमरका, ओळंग, नातरो, झोळीगीद, ढावलो, वायारगीद, खेतीवाडी, गटला खाडूर गीद आसे भकमसे प्रकार आवच. लिखित कतो लको हूयो, पुस्तक, डायरी, पत्र, चिठ्ठी, हसाब, लेखो अन्य प्रकार. लिखित साहित्येन सुरुवात करेवाळो मसीहा, आद्य साहित्यिक तथा समाजसुधारक बळीरामजी पाटील मांडवीकर छ. *आजेर हामार गोर साहित्यिकेम आद्य साहित्यिक भूलाडी पडरोच.* उनेर लकणी विषयक, साहित्यिक सोजा आपण सदर लेखेम ला.
*✍ : डाॅ.वसंत भा.राठोड, किनवट.*
*************************************
दरीखोळाम, रानेवनेम लदेणी झुलायेवाळे समाजेन लकणी केन कच मालम कोनी रं. गोरमाटी लकणीती हजारो मैल दूर वेते. गोर समाज अनेक हाल अपेष्टार कडापेम खेचारोतो. जीव जनगानीन पोसणो, पेट पाणीर व्यवस्था करणो महाकठीण वेतो. आसे आतोनात संघर्षेमांयीती वाटचाल करतो हूयो गोर समाज गुजररोतो. आसी वकतेप बळीराम पटल्या वेलाकेलाती निजाम राजवटीम मराठी, उर्दूरी चार पुस्तके शिको. भरपूर संपत्ती, पाच हजार एकरेर ईजारदारी रेयेती खेतीवाडीर व्यवहार, बेपारेम गुतागो. आतरी मोठ जायदाद, पिसा, रपया रेन इतर समाजेम चाव जतरा मान सन्मान मळेनी जना उनेर अस्मितान ठोकर लाग तो कळजो पाणी पाणी वेजाव. मार समाज तो आजी हाल निंदेम सुतोच, उनेर कांयी अवस्था विय ? एकदम रानटी, पशुतूल्य जीवण समाज जगरोतो. लकणी बिगर घेरी निंदेम सुतो जे समाजेन जगाडन लके, बोले, चालेर, रितीरिवाजेर, ओडे पेरेर पध्दत गोर समाजेन शिकायेरो काम तारणहार बळीरामजी पटल्या किदोच.
मारे समाजेर वेषभूषा, केशभूषा कस रेयेन चाय ? कु रेयेन चाय ? येर सारू सामाजिक परिवर्तनेर विडो वटान तांडो, तांड फरो. समाजेम प्रबोधन करन परिवर्तन लायो. हातेम लकणी झलन पुस्तके लको, सामाजिक, साहित्यिक चळवळ उभी किदो, तरी हामारो अज्ञानी समाज,
*तांडो मांडवीरो चाल बिगाडो,*
*तांडो मांडवीरो !*
*बळीराम पटल्या कळेक लगायोरे,*
*ऊ तो करनाको गोरून कोरं,*
*तांडो मांडवीरो !*
आसे प्रकारेर गीद, लेगी, पालाईगुडा, दहेली, लखमापूर, माहूर, पुसद, आर्णी, दिग्रस कैक ठिकाणेप अपमानित झमरका सांमळेन मळेलागो. तरी महामानव पाटील साहेब चिपाम, तवाम बाटी खालेन अपमान पचालिदो अन समाजेन सन्मान मळान दिनो. आसो त्यागी महापुरुष आज समाजेमांयीती भूलाडी पडतो जारोच, अतिशय दुःखदायक व खेदजनक वात छ.
आपणे सोतार आठ आणि भाई, दत्तराम पाटील, मोहन पाटील ईनेर संपूर्ण बालबच्याऊन थेट नागपूरेर इंग्रजी शाळाम शिक्षण शिकायो. वसंतराव नाईक साहेबेर आंगळीन पकडन सारी देश फरायो. बापू फूलसिंग नायकेती सेगासणी किदो. सोतारे मोठे चिरंजीव उत्तमरावेन आमदार, खासदार बणायो, मांडवी, आदिलाबादेम काॅटन जिनिंग फॅक्टरी खोलो,शाळा, महाविद्यालय, दवाखानो सिव्हिल डिस्पेन्सरीर व्यवस्था किदो, वोकाळेम पिक्चरेर टाॅकीज चलायो. समाजेन बेपार कु करेरो शिकायो. आज उनेर कार्य कर्तबगारीन समाज भूलतो जारोच. जेरेकांण हळहळ वाटच.
पाटील साहेबेरो जलम 1898 हूयो. उमरेर तेवीसावे सालेम कतो 1921 मं घरेर भार पडन आंध्रा, कर्नाटक, गुजरात, राजस्थान, पंजाब, हरियाणा, बंगाल, बिहार, केरळ, तामिळ देशेर अनेक प्रांतेम भ्रमंती करन देश दिटो, जाग जागेती गोर समाजेन ढूंढो. देशेमांयीर मोठ मोठे नायक, नसाबीन एकजाग लायो. दोस्ती अन सेगासणीर हात बढायो. 1926 रं कर्नाटक राज्येर शिक्षण सभा गजायो. शिक्षणे शिवाय समाजेम सुधारणा वेयेवाळ छेयी सुटीर गाठे कनेती गोर समाजेन केयेन लागगो. सोतार घरेम शाळा खोलन अमरावतीती मास्तणी लायो.
उनेर वाचन, खूपच भयंकर दांडगा रं. आब सुरूवात वच उनेर साहित्यिक लकणीर. मार समाज भी गौरवशाली छ. जगेर पुटेप उत्तुंग परंपरा गोर समाजेर छ. देश पातळीप जे मुळ 20 क्षत्रिय जाते छ ओर मांयीच मार गोरबंजारा यी एक जात छ. पणं मसनमानेर आक्रमण, इंग्रजेर अत्याचारेम मारो वीर, बलवान, बेपारी समाज विकरागो, रानोमाळ भटकंतीर मार्गेन लागगो. आसे शूरवीर लढाऊवा समाजेर इतिहास लकणो आस कल्पना उनेर मनेम जाग उठी. 1930 ती लेतांणी तो 1935 तांणी भारतेमांयीती गोर समाजेर नाळी नाळी वाते, रिते, संस्कृतीर सोजा गोळा किदो. अनेक गॅझेटियर, जनगणना दस्त ढूंढन काढो, ओर सैद्धांतिक अभ्यास किदो. दि.20/07/1936 मं आस्सी सालेरो महान विद्वान डोकरा श्री. के.बी. देशमुख उनेर प्रस्तावना लेन सुबोध ग्रंथमाला अमरावतीती *गोर बंजारे लोकांचा इतिहास* यी महान एतिहासिक ग्रंथ वजाळेम लायो. करनच यी ग्रंथ गोर समाजेर आद्य ग्रंथ केरावच.
बळीरामजी पाटील लिखित, " गोर बंजारे लोकांचा इतिहास " मराठी, हिंदी आसी अनेक भाषाम अनुवादित छ. आज तमाम गोर बांधवेन अभिमान वाटेसरीक वात छ. यी ग्रंथ विदेशेम लंडनेर मुख्य ग्रंथालय मांयी आज भी चळका माररोच.
पाटील साहेबेन वाचन, लेखनेर मोठो छंद रं. गावगाडा, बेपार, खेतीवाडी, न्याय नसाब, अधिकारी, कर्मचारीर पूर्ण जबाबदारी संभाळन लकणी लकणो, समाजहितेर निर्णय लेणो वतरा सादी वात छेयी. मांडवी गामेम वाचन संस्कृती चालणू येर सारू देशे मांयीर दुर्मीळ ग्रंथ संपदा एकजाग करन 1955 सालेम सोतार वडीलेर नामेती " हिरा वाचनालय " स्थापन करन ओर उद्घाटन तत्कालीन आदिलाबाद जिल्हारो कलेक्टर आय. ए.एस. रामचंद्र रेड्डी उनेर हातेती हूयो. येर मायीती पाटील साहेबेर ग्रंथ आणि साहित्यस्नेह आपणेन दिकान पडच.
गोर बंजारे लोकांचा इतिहास यी एकच ग्रंथ लकन थांबो कोनी ओर सातोसात, महाळुंगी ते मांडवी, आलेख समाज प्रगतीचा ए पुस्तकेन अभ्यासपूर्ण लकन उत्कृष्ट मांडणी किदो. गोर समाजेम लिखित साहित्य संपदार लागवण किदो. येर मांयीती उनेर महानतार प्रचंड उंची दकान पडच.
पाटील साहेबेर साहित्यिक वारसा उनेर मोठ बोडी उमा उत्तम राठोड," सिटी ऑफ मांडवी " ग्रंथेर मांडणी किदी. उनेर बंधुपौत्री विद्याताई जाधव नाईक औरंगाबाद, वंदा चव्हाण नाईक बंगलोर कर्नाटक, इनेर ग्रंथ साहित्य आज देशेर कोना कोनाम पुचगेच. यी पाटील साहेबेर अनमोल साहित्यिक वारसा छ.
पाटील साहेबेर ख्याती सांमळन विनोबा भावे, राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज, इंग्लंडेर विख्यात मानववंशशास्त्रज्ञ हेमंड डार्फ, कलेक्टर सेतु माधवराव पगडी आसे कैक लोक उनेर कन वारंवार आन मुक्काम करन चलेगे.
पाटील साहेबेर गोरबंजारा ग्रंथ वाचेशिवाय हामार नविन पिढीर संशोधक, अभ्यासक आंग बढच सकेनी. कैक विद्वान यी मुळ ग्रंथ वाचन एम.फिल.,पीएच. डी. वेगे. उनेर संदर्भेर आस्वाद लेयेबिगर वाचक, संशोधक आंग निकळ सकेनी. पणं आज शोकांतिका यी छ कं आवढा महान विद्वान युगपुरुष आजेर तथाकथित सुशिक्षित, साहित्यिक, संशोधकेऊन भूलाडी पडरोच.
वो काळेम यी दुर्मीळ ग्रंथ अत्यंत सन्मानित वेतो. ओरमांयी गोर संस्कृती ठासन भरीच. काहिसेक विद्वान कच कं ओरमांयी वंजारीर उल्लेख छ, जेर कारणेती वंजारी बंजारीम आवगे. आजभी गुजरातेम के. जी. वंजारा, डी. जी. वंजारा,दिलराज वंजारा ए नाम दिकान पडच. वंजारी बंजारीम आवगे येन यी ग्रंथ दोषी छेयी. जना गोपीनाथ मुंडे साहेब सोबत आपण कांयी गोर पुढारी ओरकन बेसन साठार रस पिरेते. समाजेमांयीर कांयी विकृती आसो बिनबुडेर हूलिया वटान फरेन लागगी. वोती पाटील साहेबेर महत्त्व कमी वेयेनी. उनेर स्वाभिमानी ग्रंथेर महानता बढती चालच.
बळीरामजी पाटील साहेब आजभी गोरूर पद्मश्री कोनी तो भारतरत्नच छ. जना पद्मश्री सारू बळीरामजी पाटील साहेबेर नामेप शिक्कामोर्तब वेगो, ओवकतेप नाईक साहेबेन लोक केयेन लागगे,
बळीराम पटल्या आपणो सेगासेण छ. उनेर नाम लिदेतो आपण बदनामी वेजाय,
नाईक साहेब केयेन लागगो ,
सखाराम मुडे गुरूजीर नाम नाकेरो कांयी ?
कोनी ?
पच बळीराम पटल्या नाराज वेजाय.
नाईक - पच कांयी करेरो को ?
*" धड न येन धड न वोन, झलावो रामसिंगेन "*
हानू पद्मश्रीपुराण केतांणी प्रकाश पटल्या हसाडू करं. आज वो आपणेम हयात छेयी. आसे कैक अन्यायेमांयी मांडवीरो घराणो भूंजागोच. विदर्भ आणि नांदेडेवाळ मांडवी, किनवटेप आजेतांणी दिजोभावच करते आरेच. ऊ आजभी देकेन मळरोच.
काळ दनेती दन बदलतो जारोच. पिढी दर पिढी नवीन आरीच. ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान बदलतो जारोच. नाळी नाळी विचार संस्कृती, धाटीर संस्था, संघटना जलमेन आवगीच. उनेर नाळी नाळी विचार प्रवाहेर धार धासती जारीच. आसे धक्काधक्कीम गोर अस्मितार महान धरोहर, युगप्रवर्तक भूलाडी पडते जारेच.
*" गोर छा गोर करीयाँ, हामार न मान जेन भांडू करीयाँ "*
आस विचारधारा प्रबळ वेती जारीच. आंग कत जान थांबये येर खबर छेयी.
गोरबोली याडीभाषार रातदन सेवा करेवाळ, गोरूरो सोनेरी इतिहास लकेवाळ त्यागी, तपस्वी, महात्मा, गोरशास्त्रज्ञ वलटे कळजेर महापूरेम गंटागंळी लेरेच. जेरो कोयी, *" मान न पान, ... थाळी भरो धान "*
आसो समीया, हूलिया, काळ, दकाळ आलम दनीयाम चालती दकारीच. जेर कारणेती समाजेमांयीर ज्ञानी, तपस्वी इतिहासकार भूलाडी पडरते जारेच. यी समाजेरो घणो मोठो दैवीदुर्विलास छ. शोकांतिका छ.
गोरूर गौरवशाली संस्कृती, धाटी, तीज, तेवार, उत्सव, महोत्सव, गीत, संगीत आचे आचेन नचाडेवाळ छ. तरी सोतार वैभवशाली संस्कृतीन कमी समजन कोयी शिख, बुद्ध, मसनमान, ख्रिश्चन, राणा बणगे. एकी पालेम, गुणाप बेसका करेवाळो समाज, गरीबी हरीबीर सब समनक करेवाळो समाज, आज का विकरागो ?
आपण एकमेकेती आचो बोलरेचा कं भोबरो ठलारेचा ?
जग भूंदिया कुण छ ?
कांयी कारण छ ?
कुणस विचारधारा छ ?
समाजेरो नासोडा का वेरोच ?
कुणस प्रवृत्ती नास कररीच ?
से भूलन आपण एकजाग, एक पालेम आ सकाचा कांयी ?
येरो विचार समाजेमांयीर विद्वान, साहित्यिक, संशोधक, अभ्यासक, जाणकार, पुढारी, नेता, जेता, संयोजक, आयोजक करेन चाय.
नितांण समाजेप लिंबू, तिंदू, इंडा, गंडा भलामा कोयी भारन फेकेर आवश्यकता छेयी.
नितांण वलटे कळजेर दुष्प्रवृत्ती, दुष्प्रभाव आपोआप समाजेर गच्छंती करीये. कारण आजेर आधुनिक काळेम, *गलबाजेम गांजो जापा ती जापा भरागोच* खोटो नाटो, लबाडी, काडखाऊ वृत्ती बढती जारीच. फुकट, आयती कु खायेन, चंगळ करेन मळीये येर वाट जोवरेच. आसो वढाळ दुष्प्रभाव समाजेन हेटेर पातळीप लेजायेन जादा दन कोनी लाग. यी *काळे भाटापरेर धोळ लकीर छ.* जेरेकांण हामार संस्कृतीर शिरोधार्य, महान रचनाकार, इतिहासकार ए भूलाडी न पडेन चाय. *तमाम गोर बांधव आपण खल करीयाँ, गोर करीयाँ, बळीराम पटल्यान हारदं करीयाँ* कारण आजेर आलम चळवळीर, संमेलनेर वो जीते जागते मसीहा छ. गोरबंजारा समाजेम लकणीर, साहित्य शिवारेम पेल पेरणी करेवाळो ऊ अग्रगण्य तत्त्ववेत्ता छ. 1926 मंड्या कर्नाटकेर सभा ती लेतांणी तो 1952 सेवा संघेर सोलापूर अधिवेशन, 1953 दिग्रस संमेलन, गुजरात, राजस्थान, दिल्ली, बंगलोर, किनवट, मांडवीन मोठ मोठे संमेलन, परिषद, अधिवेशन लेन 17 जानेवारी 1973 न पंचमहाभूतेम समागो. तो आसे दिग्गज, गोर समाजेर राजारामेन, लोकहितवादीन भूलजायेरो कांयी ? आपण वारंवार, निरंतर हारदं करीयाँ. येर आगाडी सदा मं गोर मसीहा बळीरामजी पाटील साहेबेपर लेख लक मेलोचू. केनी अभ्यासकेन चावतो मन काॅल करो मं वाट लगाड दुचू. आस आसा !
धन्यवाद !
*शब्दजंजाळ करेवाळो,*
*डाॅ.वसंत भा.राठोड, किनवट.*
*मो नं. - 9420315409.*
************************************
