ज्या समाजात आपण जन्माला आलो तो समाज विकासासाठी एकसंध बनला पाहिजे. समाजातल्या समाजसेवकांचे जाळे सर्वत्र निर्माण झाल्याशिवाय समाजात चैतन्य व गतिमानता येणार नाही. - वसंतरावजी नाईक मा. मुख्यमंत्री ( महाराष्ट्र राज्य )

  ज्या समाजात आपण जन्माला आलो  तो समाज विकासासाठी एकसंध बनला पाहिजे.

समाजातल्या समाजसेवकांचे जाळे सर्वत्र निर्माण झाल्याशिवाय समाजात चैतन्य व गतिमानता येणार नाही. 

   - वसंतरावजी नाईक मा. मुख्यमंत्री   ( महाराष्ट्र राज्य )

          जीवन व्यक्तीचे असो की राष्ट्राचे असो त्यात संकटे ही येणारच . पण संकटकाळी आपण कसे वागतो आणि संकटाशी सामना कशा प्रकारे करतो यावरून व्यक्तीचे किंवा देशाचे मोठेपण ठरत असते. व्यक्तीचे मोठेपण स्वतःच्या कर्तृत्वावरून ठरते तर देशाचे मोठेपण देशातील सर्वांच्या कर्तृत्वावरुन , कामगिरीवरून ठरते. देशातील व्यक्तीचे हे कर्तृत्व जागविण्यासाठी आणि कार्याला विधायक वळण देण्यासाठी निरनिराळ्या स्तरांवर काम करणा-या सेवाभावी संस्थांची आवश्यकता असते . देशावर जेव्हा संकट येते तेव्हा या संस्थांकडून विशेष कार्याची अपेक्षा केली जाते. १९७१ मध्ये या देशावर पाकिस्तानने आक्रमण केले तेव्हा भरीव कार्याच्या दृष्टीने राज्यातील आणि विशेषतः मुंबईतील भगिनींच्या संस्थांत सहकार्य निर्माण कारावे असे वाटले . आणि त्या दिशेने प्रयत्न केल्यावर आपल्याला दिसून आले की , अनेक महिला संस्थांनी पुढे येऊन कामांची मागणी केली. कमी वेळात जास्त काम करून दाखविले आणि तेही उत्तम प्रकारे त्यांना अजून पुष्कळ काम करण्याची इच्छा राहून गेली. अनेक लोकांना वाटले की , ' अजून चार दिवस युद्ध चालले असते तर अधिक कर्तृत्व दाखविता आले असते. हे खरोखर जिवंत राष्ट्राचे प्रतीक आहे. आपली सर्व शक्ती पणास लावून आलेल्या संकटावर मात करण्याची जिद्द ज्या समाजात किंवा राष्ट्रात असते तो समाज किंवा राष्ट्र कधीही पराभूत होत नाही.    जेव्हा जेव्हा महाराष्ट्रावर संकटे आलीत तेव्हा महाराष्ट्राच्या जनतेने आत्मविश्वासाने आणि जिद्दीने संकटाशी मुकाबला केला. संकटांवर मात करून विजय मिळविला. कोयना येथे झालेल्या भूकंपामुळे १, ४०० गावांमध्ये ७० , ००० घरे पडली . ६०, ००० घरे नादरूस्त झाली . परंत महाराष्ट्राच्या आम जनतेने सर्व शक्ती एकवटून चार महिन्यांत ७० ००० हजार घरे बांधून दिली . महापूर येतात तेव्हा शेकडो गावांना जबरदस्त धक्का बसतो . हजारो घरे वाहून जातात. लाखो, करोडो रुपयांची संपत्ती नष्ट होते. त्यावेळी आपण पाहिले की , महाराष्ट्राच्या जनतेने त्या परिस्थितीशी  मोठ्या धैर्याने मुकाबला केला. १९६२ , १९६५ आणि १९७१ मध्ये जेव्हा या देशावर आक्रमणे झालीत तेव्हा महाराष्ट्राने सिंहाचा वाट उचलला. राष्ट्रीय संरक्षण निधीत कोणत्याही राज्यांपेक्षा महाराष्टाने अधिक निधी दिला. १९६५ मध्ये लालबहादूर शास्त्री मला म्हणाले की , ' लढाईकरिता आवश्यक असणाऱ्या  या वस्तू आणण्याकरिता आपल्याजवळ परकीय चलन नाही. म्हणून तुम्ही सोने द्या तेही फुकट ! आणि मला हे सांगताना अभिमान वाटतो की , सबंध देशातून जेवढे सोने जमले नाही त्यापेक्षा जास्त सोने महाराष्ट्राच्या जनतेने दिले ! संबंध देश एका बाजूला आणि महाराष्ट्र एका बाजूला ! ज्यावेळी देशावर आक्रमण झाले तेव्हा अल्पबचत योजनेत जास्तीत जास्त निधी गोळा करण्याचे धोरण शासनाने ठरविले. आणि ज्या महाराष्ट्रात दर वर्षी ३१ कोटी रुपये जमण्याची शक्यता असते तेथील जनतेने ६८ कोटी रुपये गुंतविले . महाराष्ट्रातील जनता कोणत्याही कामात किती अग्रेसर असते , किती मोठा हिस्सा उचलू शकते हे यावरून दिसून येते . मूलतःच महाराष्ट्रातील जनतेत देशभक्तेची भावना प्रखर आहे. परंतु या भावनाना वाव देणे आवश्यक असते. ते काम समाजातील निरनिराळ्या संस्था करतात . संकटकाळी विशेष रीतीने करतात. महाराष्ट्रामध्ये आणि मुंबईमध्ये भगिनींच्या अशा अनेक संस्था आहेत की ज्या उत्तम कार्य करतात , अशा या संस्थांत परस्पर सहकार्य व एकसूत्रीपणा आणण्याचे कार्य तुमच्या समितीने केले ही आनंदाची गोष्ट आहे .    संस्थेचे मोठेपण आणि संस्थेची उपयुक्तता संस्थेच्या निधी जमविण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून नसते . तुमच्या संस्थेने पैसा कमी जमविला या भावनेने मी हे सांगतो आहे. असे नाही . तुमच्याकडे भरपूर पैसा आला , माझ्याकडेही आला , आणि तो केंद्रसरकारकडेही गेला . पण तुमच्याकडे जो पैसा आला त्यात गरिबांचा पैसा आला , सामान्यांचा पैसा आला. त्यांनी दिलेल्या एकेका पैशाची किंमत फार मोठी आहे . ज्यांच्याकडून तुम्हाला पैसे मिळाले त्यात काही असे आहेत की, ज्यांनी स्वतःजवळ एकही पैसा न ठेवता सर्व पैसे या निधीसाठी अर्पण केले. काही असे आहेत की, ज्यांनी उपाशी राहून जेवणाचे पैसे दिले . काहींनी स्वतःजवळचे सर्व पैसे तर दिलेच पण ते कमी वाटले म्हणून कर्ज काढून दिले . काहींनी अधिक वेळ कष्ट करून पैसे दिले . भिक्षेपोटी जमविलेले पैसे दिले . त्यांनी दिलेली ही देणगी अनमोल आहे. त्यांनी दिलेल्या राईएवढ्या निधीतून देशासाठी पर्वताएवढा त्याग करण्याची भावना व्यक्त झालेली आहे. देशावरील निष्ठा व्यक्त झालेली आहे. देशावरून स्वतःचे प्राण ओवाळून टाकणारे देशप्रेम व्यक्त झाले आहे. या समितीच्या रूपाने त्यांना आपली भावना व्यक्त करण्यास एक स्थान मिळाले. त्यांच्यात उसळणा-या देशप्रेमाच्या ऊर्मीना वाट करून देण्यास मार्ग मिळाला. किंचित प्रमाणात का होईना देशासाठी काही केल्याचे समाधान मिळाले. त्यामुळे गरिबांच्या , सर्वसामान्यांच्या मनात या संस्थेबद्दल आपुलकीची भावना निर्माण झाली. या संस्थेच्या माध्यमांतून काही कार्य करण्याची प्रेरणा निर्माण झाली .       जनसामान्यांत ही जागृती निर्माण करण्याचे या संस्थेने केलेले कार्य लाखमोलाचे आहे असे मला वाटते . जेव्हा अनेक लहान माणसे एकत्र येऊन जिद्दीने काम करतात तेव्हा ती मोठ्या माणसापेक्षा मोठे काम करू शकतात. सामाजिक एकसंध भावनेचे हे प्रतिक आहे.ज्या समाजात आपण जन्माला आलो, तो एकसंध कसा बनेल याला प्राधान्य दिले तरच तो समाज प्रगतीच्या दिशेने अग्रभागी राहिल. आज महिला समितीने गरिबांकडून छोट्या छोट्या रकमा एकत्र करून दहा लाखांहून अधिक निधी जमविली आहे . युद्ध संपले आपले कार्य संपले असे नाही . खरे म्हणजे शांततेच्या काळातच देश बलवान बनविण्याचे कार्य आपणांस करावयाचे असते . येत्या काही वर्षांत हा देश आपण असा बलवान केला पाहिजे की , या देशाकडे वक्र दृष्टीने पाहण्याची कुणाचीही हिंमत होणार नाही . खूप लढाऊ विमाने , रणगाडे , बाँब किंवा इतर युद्धसाहित्य निर्माण केल्याने देश बलवान बनत नाही . देशात खूप कारखाने काढले , धरणे बांधलीत , खूप अन्नधान्य पिकविले . गगनचुंबबी इमारती बांधल्या , विजेचा सर्वदूर लखलखाट केला तरीही देश बलवान बनत नाही. तर देशाचे बळ देशात राहणा-या लोकांच्या ज्ञानावर , त्यांच्या चारित्र्यावर व कर्तृत्वावर व देशासाठी सर्वस्व ओवाळून टाकण्याच्या वृत्तीवर अवलंबून असते . येणा-या नवीन पिढीत जेवढ्या अधिक प्रमाणात हे सदगुण असतात तेवढ्याच अधिक प्रमाणात देश  बलवान बनत असतो. त्याचे सामर्थ्य हे त्याची समृद्धी वाढत असते आणि नवीन पिढी घडविण्याचे हे अत्यंत महत्त्वाचे कार्य वयाच मोठ्या अंशाने महिलांवर अवलंबून आहे. जिजाबाईने ज्याप्रमाणे महाराष्ट्राला आणि या देशाला ललामभूत ठरणा - या सर्वगुणसंपन्न छत्रपती शिवाजींना घडविले त्याप्रमाणे प्रत्येक महिलेने कर्तृत्ववान व देशभक्ती पिढी घडविण्याचे महत्त्वाचे कार्य केले पाहिजे. मी आपणांस सांगू इच्छितो की, घरातील माणूस शिकतो तेव्हा घरात तो एकटाच शिकलेला असतो. पण घरातील स्त्री शिकलेली असते तेव्हा सारे घर शिकते , संस्कारक्षम बनते . त्यासाठी महिलांनी शिकले पाहिजे , मुलींना शिक्षणासाठी प्रवृत्त केले पाहिजे. इतर वाचनाने ज्ञान वाढविले पाहिजे . स्त्रीशिक्षणाचा सर्वत्र वेगाने प्रचार आणि प्रसार केला पाहिजे.  आज विद्यार्थी शिक्षण घेऊन तयार झाला की, त्याला श्रम करण्याची लाज वाटते.  शेतीत काम करणे कमीपणाचे वाटते. ही भावना बदलवून श्रमाबद्दल प्रेम, श्रमिकाबद्दल आपुलकी नवीन पिढीत निर्माण झाला पाहिजे. त्याला आपल्या शेजा - याबद्दल , समाजाबद्दल , समाजात जे मागासलेले असतील त्यांच्याबद्दल आपल्याला आपुलकी वाटली पाहिजे. स्वतःचे व देशाचे आपण शिल्पकार आहोत ही भावना त्यांच्यात रुजविली पाहिजे. त्यांच्यात विधायक कार्याबद्दल आस्था निर्माण केली पाहिजे .    युद्ध संपले म्हणून आपण गाफील राहिलो तर ते योग्य होणार नाही . आता  कदाचित काही वस्तुंची टंचाई निर्माण होईल . युद्धामुळे आपल्या साधनसंपत्तीवर जो अतिरिक्त ताण पडला त्याचीही झळ कदाचित काही दिवस आपल्याला लागेल. कारण युद्धाची खरी झळ युद्ध संपल्यावरच लागत असते. तेव्हा युद्ध जिंकल्याचा आनंद मानतानाच युद्धानंतर निर्माण होणा-या परिस्थितीला तोंड देण्याकरिता आपण तयार राहिले पाहिजे . यापुढेही वस्तूंचा संग्रह करणे, अन्न व इतर वस्तूंची उधळपट्टी करणे या गोष्टी कटाक्षाने टाळल्या पाहिजेत. या संस्थेचे काम अजून संपलेले नाही. स्त्री - संस्थांना समाजसेवेची गोडी लावणे, त्यांना नवीन नवीन कामे करण्यास प्रोत्साहित करणे, आणि त्यांच्यात समाजसेवेसाठी आवश्यक गुणांची वृद्धी करणे आवश्यक आहे. समाजातल्या समाजसेवकांचे जाळे सर्वत्र निर्माण झाल्याशिवाय समाजात चैतन्य व गतिमानता येणार नाही. समाजात काटकसरीची व बचत करण्याची  वृत्ती  निर्माण करण्याचे काम महिलाच उत्कृष्ट रीतीने करू शकतात. समाजातील उच्चनीचतेची भावना त्या नष्ट करू शकतात आणि समाज एकसंध बनवू शकतात. अशा प्रकारे किती तरी कार्य करावयाचे आहे. देश आणि भारतीय समाज बलवान करावयाचा तर धर्म , वंश , पंथ , जात , भाषा यांवर आधारलेले भेद नष्ट झाले पाहिजेत. आम्ही अस्पृश्यता , उच्चनीचता पाळतो. त्यामुळे समाजात एकात्मता निर्माण  होत नाही. समाजातून ही भेदभावाची भावना नष्ट करण्यासाठी स्त्रीया  मोलाचे कार्य करू शकतात . कारण पूर्वी छताछुतीची , जाती , धर्मभेदांची भावना स्त्रियांतच अधिक प्रमाणात होती. आजही जुन्या विचारांच्या स्त्रिय समाजात जास्त आहेत. त्यांच्या विचारात आणि आचारात मूलभूत फरक घडवून आणून समाजातून सर्व प्रकारेच भेद नष्ट करून समाज एकजिनसी बनविण्याचे महत्त्वाचे कार्य स्त्रियांनी व महिला संस्थांनी केले पाहिजे. स्त्रीया छोट्या मनाच्या असतात असे अनेकांचे मत आहे . त्या मताशी मी सहमत नाही. त्या जाणीवपूर्वक काम करतात तेव्हा विकाराला विसरून विचाराने काम करतात. खेळीमेळीने काम करतात असा माझा अनुभव आहे . ग्रामपंचायतीच्या सरपंचाच्या जागेपासून तो देशाच्या पंतप्रधानपदापर्यंत सर्व जागा भूषविण्याचे कौशल्य त्यांच्यात आहे यात आता शंका राहिली नाही. जगाला विस्मित करून टाकणारे आजचे भारताचे कर्तृत्व एका स्त्रीच्याच नेतृत्वाखाली एकवटले आहे . दीर्घकाळ स्त्रियांचे कार्यक्षेत्र घरात, चार भिंतींच्या आत मर्यादित राहिल्यामुळे त्यांच्या कर्तृत्वाला वाव मिळत आहे. त्यामुळे देशाच्या प्रगतीला मोठा हातभार लागणार आहे . पावसामुळे ज्याप्रमाणे रोपांना अंकुर फुटतो , त्याचप्रमाणे संकटामुळे माणसाच्या कर्तृत्वालाही नवीन पालवी फुटते. याही संस्थेने संकटकाळात समाजाच्या कर्तृत्वाला चालना दिली आहे. आता त्यांना कर्तृत्वाच्या रोपट्याचे महावृक्षात रूपांतर करावयाचे आहे. आत्मविश्वासान कार्य केल्यास ते कठीण नाही. ते महत्तम कार्य ही संस्था करील व समाजात व एक नवीन आदर्श निर्माण करील अशी मला आशा आहे . 

संदर्भः वसंतराव नाईक यांची निवडक भाषने

 ( २१ डिसेंबर १९७४ या रोजी महिला समिती , मुंबईत दिलेले भाषन)
                            

       संकलनः दिनेश सेवा राठोड 
profdineshrathod.blogspot.com

******************************************

The society in which we were born, should united and integrated

  There will be no mobility in the society, unless the network of social workers is created everywhere. 

       -Vasantraoji Naik (Former Chief Mnister,Maharashtra State)

   There will be calamities in life whether it be of a person or a nation.  But how we behave in times of crisis and how we cope with adversity is a great honor for the individual or the country.  The dignity of a person is determined by one's own performance, while the dignity of the country is determined by the performance of the people of the country.  Organizations needs to work at different levels to wake up for the duty of the people of the country and give a constructive turn to work.  When the crisis occurs on the country, special work is expected from these organizations.  When Pakistan invaded our country in 1971, it was felt that there was co-operation in the state and especially in the fraternal institutes of Mumbai in view of the rich work.  And after trying in that direction, we find that many women organizations came forward to work.  They did more work in less time, and they were willing to do more.  Many people thought, 'If war went on for four more days, more duty could have been done.  It truly symbolizes the living nation. The society or nation in which we strive to overcome the crisis brought on by all our power will never be defeated. Whenever there was a crisis in Maharashtra, the people of Maharashtra faced the crisis with confidence and stubbornness.The earthquake in Koyna affected 1400 houses in 70000 villages and  6000  houses were damaged.  But the general public of Maharashtra built  seventy thousand houses in four months at a time.  Hundreds of villages are hit by the floods.  Thousands of homes are transported.  Millions of crores of rupees are destroyed.  We saw then that the people of Maharashtra dealt with the situation with great courage.  Maharashtra has the lion's share in  invasions occurred in 1962, 1965 and 1971.  Maharashtra provided more funds than any other state in the National Defense Fund. In 1965 , Lal Bahadur Shastri told me, 'We do not have any foreign currency to bring these items which are necessary for war.  So you shoud give  freely.   And I am proud to say that the people of Maharashtra gave more gold than the whole country has not collected !  In this regard country on one side and Maharashtra on one side !  When the country was invaded, the government decided to raise the maximum amount of funds in the scheme.  And in Maharashtra, where people are expected to collect Rs 31 crore per year, the people invested Rs 68 crore. This shows how far the people of Maharashtra are at the forefront of any work, and how big a contribution they can make.  Basically, it is the feeling of patriotism is intense among the people of Maharashtra.  But these emotions need to be addressed.  They work in different organizations in the community.  They do it in a special way in times of crisis.  It is a pleasure to see that there are many institutes of wives in Maharashtra and Mumbai who work together to bring about mutual cooperation and solidarity in these institutions.
   The magnitude of the organization and its usefulness do not depend on the organization's ability to raise funds. I'm saying this in the sense that your organization did not collect little money. Certainly,  you got a lot of money, and it was given to the central government too.  But the money you got came from the poor, the money from the ordinary. The monetary value they gave is huge.  Some of those from whom you received money are those who, with no money left to themselves, offered all the money for this fund. There are those who are hungry and work for their meals.  Some even paid all the money they had, but took out the loan because it was too low.  Some worked hard and paid. Their donation is valuable.  The amount of funds they have given is in the  sense of sacrifice for the country.  Loyalty has been expressed in the country. The patriotism of the country has been expressed.  As a member of this committee, they got a place to express their feelings.  They found a way to share the warmth of patriotism among them.  To a lesser extent, it was a relief to do something for the country.  This created a feeling of affection for the organization in the minds of the poor, the general public. The motivation for doing something through your  organization is really inspiring.  I think, the work done by your organization to create awareness among the masses is worthwhile in millions.  When many small people come together and work stubbornly, they can do greater things than the big ones.  It is a symbol of social unity. In the society in which we were born, we would prefer to become united only if the society was at the forefront of progress. Today, the Women's Committee has collected more than one million funds by collecting small sums from the poor.  War is not over, your work is still continued.  In fact, in times of peace, we have the task of strengthening the country.  We should strengthen this country in the years to come, so that no one will dare to look at this country in a curvy way.  Creating too many fighter planes, warplanes, bombs or other war materials does not make the country strong.  Made many factories in the country, built dams, harvested a lot of food.  Even if skyscrapers are built, electricity is bright, the country is not strong.  So the strength of the country depends on the wisdom of the people living in the country, their character and their duties and attitude towards the country.  In the coming new generation, the more these virtues, the more the country becomes stronger.  Its strength is increasing in its prosperity and this crucial task of creating a new generation is dependent on women at large scale.  Just as Jijabai gave birth to Chhatrapati Shivaji for a virtuous nation. In the same way every woman should do the important job of creating a loyal and patriotic generation. When the woman in the house is educated, she learns all the houses and becomes ritualistic.  For this, women should learn, girls should be motivated for education. Women's education should be spread and spread everywhere.  Today, the student is ready to study and he is ashamed to labor.  Working in the field seems daunting.  By changing these feelings, love for labor, affection for labor should be created in the new generation.  We should feel affection for our neighbors - about this, the community, the people who are marginalized in the society.  They should cultivate the feeling that we are sculptors of ourselves and our country. They should have faith in constructive work.   If the war is over, it  doesn' mean we will not be worthy of it. Now maybe some of the commodities will be created.  We may also need to take a few days to recover from the additional stress caused by war.  Because the true outcome of the war is the end of the war.  So while enjoying the victory of war, we must be prepared to face the conditions that arise after the war.  Even now, collecting goods, destroying food and other items should be avoided.  The work of this organization is not yet finished.  Women organizations need to embrace social service, encourage them to innovate, and enhance the qualities required for social service.  Unless the network of social workers is created everywhere, there will be no movement and mobility in the society. Women can do their best to create a sense of humiliation and saving in the society.  They can eradicate feelings of inferiority in society and make society united. This is how much work is to  be done in order to strengthen the country and the Indian society, the discrimination based on religion, race, creed, caste and language should be destroyed.  We adhere to untouchability.  It does not create unity in society.  Women can do valuable work to eradicate this feeling of discrimination from society.  Because in the past, there was a higher prevalence of ceiling, caste, caste discrimination among women.  Even today, women of old thinking are more in the society.  The important task of women and women's organizations is to make the society united by making a fundamental difference in their thinking and behavior by eliminating all forms of discrimination from society.  Many believe that women are  narrow minded.  I disagree with that opinion. They work consciously, forgetting the disorder, and acting thoughtfully.  It is my experience that I work for this . There is no doubt that women have  the ability to win all the seats from the Gram panchayat sarpanch to the Prime minister of the country.  Today, India's mission to unleash the world is united under the leadership of a woman.  Long-term women's workplaces are gaining prominence in the home, confined within the four walls.  Therefore, the progress of the country will be increased.  Just as the rains germinate the seedlings, so does the man's duty.  It has also promoted the duty of the community in times of crisis.  Now they want to transform the plant of duty into an oasis.  Working with confidence is not  difficult.  I hope that this organization will do a great job and create a new model for the society to shape developed country.

 References: Vasantrao Naik's Selected Speeches 

(Speech delivered before *Women Committee, Mumbai on December 3, 1974)

      Compiled by : Dinesh Seva Rathod
 profdineshrathod.blogspot.com